Asgari ücret: Türkiye Avrupa’ya kıyasla ne durumda, 2023’te zam ne kadar olmalı?

2023’te uygulanacak asgari ücret, Aralık ayı başlangıcında toplanması beklenen Asgari Ücret Tespit Komisyonu tarafınca belirlenecek.

Toplantıya bir ay kala, yeni asgari tutara dair çeşitli beklentiler dile getirilmeye başlandı.

Basında asgari ücretin 8 bin 500 TL olacağına dair iddialar yer alırken, bunun bekar bir işçinin aylık yaşama maliyeti (9 bin 450 TL) yada dört kişilik bir ailenin yoksulluk sınırının yarısı (11 bin 800 TL) olması icap ettiğini söyleyenler de var. Bu, neredeyse yüzde 100 oranında bir artış demek.

Yeni asgari tutara dair 14 Ekim’de bir izahat icra eden Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, Emek verme ve Toplumsal Güvenlik Bakanı Vedat Alim’in “Bundan öncekilerden oldukca daha değişik bir hazırlığın içinde bulunduğunu” söylemiş oldu.

Bakan Alim de 13 Ekim’deki açıklamasında “Enflasyonun emekçiler üstündeki tahribatını ortadan kaldıracak bir düzenleme yapacağız” demişti.

Merkez Bankası 27 Ekim’de yıl sonu enflasyon tahminini yüzde 5’e yakın artışla yüzde 65’e yükseltti.

Öte taraftan 2022, asgari tutara en yüksek zam meydana getirilen yıllardan biri olmasına karşın hem de dar gelirlilerin geçim sıkıntısını en oldukca hissettiği yıllardan biri de oldu.

Peki bu koşullarda 2023 için asgari ücret zammı ne kadar olmalı? Türkiye’deki asgari ücret öteki Avrupa ülkelerine kıyasla ne durumda? Verileri inceledik ve uzmanlara sorduk.

Türkiye’deki asgari ücret 2015 yılına kadar pek oldukca Doğu Avrupa ülkesinin üzerindeydi. Fakat o tarihten sonrasında tablo tersine döndü.

Kocaeli Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi’nde sanayi ilişkileri, emek zamanı ve emek verme hukuku üstüne emekler yürüten Doç. Dr. Aziz Çelik Avrupa Birliği’ne giren gelir düzeyi düşük ülkelerin ortak pazar ve emeğin özgür dolaşımının bir parçası haline gelmesiyle, bu ülkelerde asgari ücretin artmaya başladığını söylüyor.

Öte taraftan Türkiye’deki asgari ücret yalnızca AB üyesi ülkelerin peşinde kalmadı, Sırbistan ve Karadağ şeklinde ülkeler de Türkiye’yi geride bıraktı.

Öyleki ki, Eurostat verilerinde yer edinen 27 Avrupa ülkesi içinde Türkiye, Arnavutluk’un arkasından en düşük asgari tutarı veren ikinci ülke oldu.

Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi İşletme Kısmı’nden Prof. Dr. Yalçın Karatepe, bunda Türk Lirası’nın yaşamış olduğu büyük kıymet kaybının da etkili bulunduğunu söylüyor.

Prof. Karatepe, “İhracatı çoğaltmak isteyen iktidar, ürün fiyatlarında denetim edebildiği tek kısım olan işçilik baskılayarak avantaj elde etmeye çalıştı fakat ithalat ihracattan daha çok arttı” diyor:

“Vatandaşı yoksullaştırarak dış ticarette rekabetçi olunamayacağını da net bir halde gördük. Ücretleri baskılayan politikaların beklenen sonucu vermeyeceğini, bir tek yoksulluğa yol açacağını görüyorum.”

Aziz Çelik, Türkiye’deki sendikalaşma oranlarının öteki Avrupa vatanlarında daha düşük olmasının da asgari ücretin düşük kalmasında mühim bir etken bulunduğunu ekliyor:

“Avrupa’ya kıyasla Türkiye’de bir de toplu iş sözleşmesi (TİS) problemi var. Türkiye’de TİS’ler bir tek sendikalı işçileri kapsarken mesela Fransa’da o işyerindeki hepimiz TİS’ten faydalanıyor. Böylece Fransa’da sendikalaşma oranı yüzde 10’un altında olsa da TİS kapsamında çalışanların oranı yüzde 90’ın üstünde oluyor.”

Doç. Dr. Aziz Çelik asgari ücretin minimum, dört kişilik bir ailenin yoksulluk sınırının yarısı kadar olması icap ettiğini, böylece iki ebeveynin çalmış olduğu iki çocuklu bir ailenin yoksulluk sınırı üstünde kalabileceğini söylüyor.

Türk-İş’e bakılırsa Eylül ayında dört kişilik bir ailenin yoksulluk sınırı 23 bin 600 TL oldu. Bunun yarısı 11 bin 800 TL yapıyor.

Asgari ücretin bu seviyeye gelmesi için 2,14 katına çıkarılması, başka bir deyişle yüzde 114 zam yapılması gerekiyor.

Bu, resmi enflasyon oranı olan yüzde 84’ün epey üstünde.

Çelik, Türkiye’de asgari tutara resmi enflasyon oranında zam yapılmasının iki sakıncası bulunduğunu söylüyor.

Bunlardan birincisi, yoksulların harcama sepetlerinin averaj harcama sepetinden fazla olması.

Dar gelirlilerin harcamalarında besin, kira ve faturaların oranı, toplumun geri kalanına kıyasla daha çok.

Bu yüzden besin enflasyonu ve kira artışının resmi enflasyonun üstünde olduğu dönemlerde asgari ücret artışını enflasyon oranında tutmak, yoksulların geçimini daha da zorlaştırıyor.

İkinci sakınca ise resmi enflasyonun güvenilirliğiyle ilişkili.

Dr. Aziz Çelik, Türkiye İstatistik Kurumu’nun (TÜİK) açıklamış olduğu tüketici enflasyonunun güvenilirliğinin bir süredir tartışmalı bulunduğunu, hissedilen enflasyonun bu orandan daha çok bulunduğunu söylüyor.

Enflasyon Araştırma Grubu (ENAG) adlı bağımsız oluşum Eylül ayında senelik tüketici enflasyonunu yüzde 186 olarak hesaplarken TÜİK ise bu oranın yüzde 83,45 bulunduğunu belirtiyor.

Dr. Çelik, “Asgari ücretin nominal olarak ne kadar arttığının bir kıymeti yok, asgari ücretin alım gücünün ne kadar arttığı mühim” diyor ve son dönemdeki asgari ücret artışlarının alım enerjisini artırmadığını söylüyor:

“Gerçek bir asgari ücret artışı bulunduğunu söylemek oldukça zor.”

Çelik, gelecek yıl seçimlerin olması sebebiyle hükümetin asgari ücrette önceki yılkilerden daha büyük bir artış yapma ihtimalinin de bulunduğunu fakat bu mevzuda yorum yapmak için erken bulunduğunu aktarıyor.

Asgari ücrette gerçekleşecek büyük bir artışın enflasyon oranını da yukarı çekeceğine dair kaygılar da var.

Prof. Dr. Yalçın Karatepe ise bu görüşe katılmıyor:

“Asgari tutara meydana getirilen zammın mühim bir kısmı enflasyonun yol açmış olduğu satın alım gücü kaybını telafi etmeye yönelik. Şimdi siz asgari tutarı artırarak insanları doğalgaz faturalarını ödeyebilir hale getirmeniz enflasyonu artırabilir mi?

“Türkiye’deki enflasyonun sebebi talep kaynaklı değil. Türkiye’deki enflasyonun sebebi maliyet kaynaklı, bunun ana sebebi de faiz politikasına bağlı olarak döviz kurlarındaki artış. Asgari ücretteki artış bu yüzden enflasyona yol açmaz, bunu oldukca net söyleyebilirim.

“Üstelik enflasyonla mücadeleyi vatandaşın yoksullaşması üstüne kurgulamak bir iktidar politikası olması imkansız esasen. İnsanları domates biber almasına olanak vermeyecek bir gelir seviyesine mahkum ederek enflasyonu düşürüyoruz diyebilir misiniz? Bir iktidarın esas amacı halkın refahını yükseltmek olmalı.”

Karatepe, asgari tutarı yüksek oranda artırmanın, yoksul işçilerin alım enerjisini artırmada tek başına kafi olamayacağını söylüyor:

“Enflasyonu denetim altına almanız lazım. Enflasyonu düşük seviyelere indirmediğiniz sürece yapacağınız her artış tesirini birkaç ay içinde yitirecektir, elde edilmiş gelir gereksinimleri karşılamaya yetmeyecektir.

“Türkiye’de ücretlerin düşük olması oldukca büyük bir problem. Bir tek asgari ücretlilerin değil, tüm çalışanların maaşları düşük. Bunu bir tek bir gözlem olarak söylemiyorum.

“Yoksulluk sınırı olarak açıklanan verileri dikkate alacak olursak bugün çalışan nüfusun neredeyse yüzde 90’ı yoksul.”

Doç. Dr. Aziz Çelik, öteki Avrupa vatanlarında asgari ücretlilerin oranının oldukca düşük olduğuna, Türkiye’de ise işgücünün yarısından fazlasının asgari ücretle çalıştığına ve böylece işçi sınıfının bir “asgari ücretliler topluluğuna” dönüştüğüne de dikkat çekiyor:

“Avrupa vatanlarında temel ücret belirleyicisi toplu pazarlıklarken Türkiye’de asgari ücret temel ücret belirleyicisi.

“Bu oldukca ciddi bir sorun. Ben bunu ‘asgari ücret tuzağı’ olarak adlandırıyorum.

“Asgari ücret yüksek düzeyde artırılıyor fakat geri kalan maaşlar aynı oranda artırılmadığı için daha çok işçi asgari ücretli haline geliyor, asgari ücret bir averaj tutara dönüşüyor.

“Bu tüm ücret politikasının hükümet tarafınca denetim edilmesi anlamına geliyor. Öteki ücretlere de en azından asgari ücret kadar zam yapılmadığı sürece bu durumun kötüleşerek devam edeceğini düşünüyorum.

“Asgari ücret AKP döneminde ortalama 30 kat artarken işyar maaşları, kamu işçisi ücretleri ve emekli aylıkları 13-15 kat arttı. Bu da tüm ücretleri asgari tutara yakınlaştırdı. Bunun bir ücret politikası bulunduğunu düşünüyorum.

“Asgari ücrette yüksek artış, daha çok asgari ücretli yaratıyor. Bu işçilerin maaşları diğerlerine kıyasla daha çok artırılınca, yaşam standartlarının yükseldiğini düşünüyorlar. Geri kalan yüzde 50’ninse durumu kötüleşiyor. Fakat hükümet o yüzde 50’den oy alamadığını, alamayacağını düşünüyor. Bu şekilde bir siyasal arka planı bulunduğunu da tahmin ediyorum.”

Prof. Karatepe de ekonomi kitaplarında asgari ücretin giriş seviyesinde, deneyimi olmayan, geçici bir süre çalışan kişilerin kazanılmış olduğu maaş olarak anlatıldığını fakat günümüzde Türkiye’de nitelikli insanların bile asgari ücret kazandığını vurguluyor:

“Türkiye’nin iyi üniversitelerinden mezun olmuş, kurumsal şirketlerle çalışan kişiler de asgari ücretin 1000 TL üstünde maaş alıyor. Bu sürdürülebilir bir şey değil.”

Prof. Karatepe’ye bakılırsa işgücünün ve şirketlerin ulusal gelirden almış olduğu payın değiştirilmesi lazım.

TÜİK verilerine bakılırsa 2016’da işçiler ulusal gelirin yüzde 40’ını alırken bu oran 2020’de yüzde 38’e, 2022’de ise yüzde 25’e geriledi.

Şirketlerin almış olduğu hisse ise aynı yıllarda sırasıyla yüzde 41, yüzde 42 ve yüzde 54 oldu.

Şirketlerin kârlarının büyük oranda arttığını söyleyen Karatepe, “Aslına bakarsak firmalar çalışanlarına daha yüksek maaş ödeyebilecek gelire haiz. Peki çalışanlar niçin bu yüksek ücretlere erişemiyor? Bu sebeple sendikal haklarda büyük eksiklikler var” diyor.

Karatepe’ye bakılırsa bu tabloyu değiştirmenin tek yolu işçilerin sendikal örgütlenmesini artırmaktan geçmiyor.

Siyasal partilerin bu mevzuyu yeterince gündeme getirmesi durumunda vergi sisteminde de değişikliğe gidilebileceğini söylüyor:

“TÜSİAD ve DİSK bu mevzuda ortak bir izahat yaparak vergi dilimlerinin yükseltilmesini talep ediyor. Bu olursa çalışan kesimin harcanabilir geliri artar. Yoksulluk sınırı altındaki tüm gelirlerin vergiden muaf tutulması söz mevzusu olabilir.”

Bu tip taleplerin iktidar tarafınca “bütçeye zarar vereceği” nedeni öne sürülerek reddedildiğini belirten Prof. Karatepe, sözlerine şu şekilde devam ediyor:

“Ben de onlara şunu söylüyorum: Kurumlar vergisini ciddi bir halde artırmayı tartışmamız gerekir bir ihtimal. Dünyanın dört bir yanında kurumların ve zenginlerin daha çok vergi ödemesi tartışılıyor.

“Mesela kur korumalı mevduata bonkörce kaynak aktarılırken bunun yerine gelir vergisini indirmeyi bütçe açısından sorunlu bulmak, iktidarın bölüşüm sorununa iyi mi baktığını gösteriyor.”

Eurostat ülkelerdeki asgari tutarı satın alma gücü paritesine bakılırsa de karşılaştırıyor.

Bu listede Türkiye’deki asgari ücret bazı Doğu Avrupa ülkelerinin üstünde yer ediniyor. İktidar da Türkiye’de şahıs başı GSYH’den bahsederken çoğu zaman satın alma gücü paritesine bakılırsa olan veriyi tercih ediyor.

Peki ülkelerin asgari ücretlerini buna bakılırsa karşılaştırmak doğru mu? Türkiye’deki bir asgari ücretli, ay sonunu Çek Cumhuriyeti yada Slovakya’daki bir asgari ücretliden daha rahat mı getiriyor?

Piri Reis Üniversitesi Rektör Yardımcısı, Ekonomist Prof. Erhan Aslanoğlu’nun bu sorulara yanıtı “Hayır”.

Aslanoğlu, satın alım gücü endeksinin yatırımcılara ülkelerin iç piyasalarını karşılaştırma imkanı verdiğini fakat asgari ücretler karşılaştırılırken satın alım gücüne bakılırsa verilerin değil, nominal verilerin karşılaştırılması icap ettiğini söylüyor:

“Türkiye’deki asgari ücretin nominal olarak gerilemesi de, satın alma gücüne bakılırsa artması da TL’nin son dönemdeki aşırı kıymet kaybının bir yansıması. TL her yüzde 10 kıymet kaybettiğinde enflasyon yüzde 1,5-2 artıyor. Dolayısıyla Türkiye’deki temel mal ve hizmet tutarları ile Avrupa’dakiler arasındaki fark artıyor.

“Bu Türkiye’nin iş gücü maliyetini Avrupa’ya kıyaslamaya yarıyor. Bunun artması, Türkiye’deki asgari ücretlinin refahında bir artışı ifade etmez. Türkiye’de yoksulluk sınırlarına baktığımızda, asgari ücret dört kişilik bir ailenin gereksinimlerini karşılamaktan da uzak.

“Bir ülkedeki asgari ücret seviyesi nominal ücret seviyesi, yoksulluk sınırı yada minimum gereksinimlerini karşılama sınırına bakılırsa belirlenir. Satın alma paritesine bakılırsa bu tarz şeyleri karşılaştırmak doğru değildir. Türkiye’nin kalkınması için nominal ücretlerin gerilemesi değil yükselmesi gerekmektedir.”